4.- Յաջորդ յօդուածը այլասիրութեան դէմ է, «Զանգ»-ի 6 ապրիլ 1919-ի համարին մէջ` «Գրական գեղարուեստական «Սալոնը»» խորագիրով (1). հեգնօրէն` լատինատառ «Գոմունարէ» (հասարակ մահկանացու) ստորագրութեամբ, արեւմտահայերէնի վերածուած.
«Երեւանի «ազնուականութիւնը» կը խմբուի, կը գործէ եւ կը նպաստէ հայերէն տառի ու լեզուի, ճաշակի եւ գրականութեան «զարգացումին»: Այս «սալոնը» (դահլիճ, յատուկ ակումբ) երկար ատենէ կը գործէ, եւ շատերը նոյնիսկ չեն գիտեր անոր գոյութեան մասին: Անդամները «ընտրովի» են, գործերը` մոգական, նպատակը` «ընտանի»: Անդամներուն վերաբերմունքը դուրսիններուն հանդէպ քրմական են:
«Սալոնին» պաշտօնական լեզուն ռուսերէն է, նիւթը` Ռուսիայէն. Հայաստանի մայրաքաղաքին մէջ հայկական «ազնուականութիւնը» կարծես ոչինչո՛վ հաղորդակից է մեր պահանջներուն, ո՛չ ալ մեր տառապանքին. չէ՞ որ նախարարներէն ոմանք «եռանդուն» մասնակցութիւն ունին այդ սալոնին կազմակերպումին մէջ ու անոր երեկոներուն ուշիմ յաճախորդներէն են:
«Մարտ 28-ին (1919) «սալոնին» հերթական երեկոն էր: Հասարակ քաղաքացիներէն ոչ ոք տեղեակ էր, գիտցողներն ալ պատահաբար, երջանիկ դիպուածով մը միայն իմացած էին: Երեկոն ամենալաւ տիտղոսով, ռուսական ոճով ու բովանդակութեամբ քաֆէ-շանթան (երգեցիկ սրճարան) էր: Ռուսական երգ, ոգեւորութիւն, համբոյր ու կատակ` խաղ, ծափ ու հաճոյախօսութիւն. այդ երեկոյ, բացի հայկականէն, բովանդակութենէն եւ չափաւորութենէն` ամէն ինչ կար:
«Ըսե՛նք. մեր մեծ բանաստեղծ Յ. (Յովհաննէս) Թումանեանին յոբելեանը ռուսավարի տօնող այդ «գրական-գեղարուեստական» խմբակէն աւելին կարելի չէ սպասել, բայց մեր իրաւունքն ու պարտքն է աւելին պահանջել:
«Փոխեցէ՛ք, պարոնայք, ձեր կրուժոկի (Թիֆլիսի մէջ յայտնի վերնախաւի ակումբ, Յ. Չ.) անունը, փոխեցէ՛ք անոր գործունէութեան վայրը, նպատակը եւ յետոյ` Աստուած ձեզի հետ…
«Յանուն հայ աշխատաւորութեան տառապանքին, յանուն անոր լեզուին ու հանրապետութեան` դադրեցուցէք այդ ձեւի ազնուականութիւն ընելէ:
«Հաճոյքներու այլ ձեւեր կան եւ ապրելու, ժամանցներ ստեղծելու այլ եղանակ:
«Ամէն ինչ պէտք է ուղղուի դէպի մեր աշխատաւորութիւնը, ի սպաս մեր հանրապետութեան, մայրենի լեզուին ու գրականութեան զարգացումին ու պահպանումին:
«Ան, որ այդպէս չի մտածեր, մեզի դէմ է…»
Communare»
1. «Սալոնը», «Զանգ» 6 ապրիլ 1919: 2. Հայերէնի պաշտպանութիւնը «Աշխատանք» 19-4-1919:
5.- «Աշխատանք» թերթի 19 ապրիլ 1919-ի համարին մէջ «Հայ լեզուի պաշտպանութիւնը» խորագիրով հետեւեալ լուրերը կը կարդանք (2).
– «Հայաստանի կառավարութիւնը իր պաշտօնաթերթը` «Կառավարութեան Լրաբերը» ռուսերէն լեզուով կը հրատարակէ (եռօրեայ, ապա` շաբաթաթերթ, 1 սեպտեմբեր 1918 – 20 յուլիս 1920, որոնցմէ միայն 12 թիւ մնացած է` 1918-էն 8 թիւ, 1919-էն 0 թիւ, 1920-էն 4 թիւ, զոյգ լեզուներով հրատարակուած է, չի թուիր, որ թարգմանաբար երկլեզու է, Յ. Չ.): Հայաստան եւ ռուսերէն…
– «Վերջերս «Վան քոփերաթիւը» սկսած է ռուսերէն նամակներ ստանալ Հարկային տեսչութենէն եւ այլ պետական հաստատութիւններէն: Ղրկուած նամակները վերադարձուած են` յայտնելով յիշեալ հաստատութիւններուն, որ պետական լեզուով գրութիւններ միայն կրնան ընդունիլ:
– «Արեւմտահայ գործադիր մարմինը նոյնպէս ետ ղրկած է ելեւմտական նախարարութենէն ստացած ոչ պետական լեզուով գրուած գրութիւնները:
– «Ամսուանս (ապրիլ) 15-ին, երեքշաբթի երեկոյեան, Հայաստանի խորհրդարանի նիստին, Սոսիալիստ յեղափոխական ֆրակցիայի երեսփոխաններէն Լեւոն Թումանեան ընտրական յանձնաժողովի նախագահին ուղղած գրաւոր հարցապնդումը հրապարակաւ հիմնաւորելու ընթացքին ռուսերէն խօսեցաւ: Դաշնակցական ֆրակցիան պահանջեց, որ հայերէն խօսի, պատգամաւորը ընդդիմացաւ. իր ընկերները թէեւ ջանացին պաշտպանել զայն, սակայն հասարակութիւնը (ունկնդիրները) նոյնպէս անկէ հայերէն խօսիլ պահանջեց: Վերջին անգամ երբ ան մերժեց, եւ երեսփոխան Խոնդկարեան անուանարկեց դաշնակցական երեսփոխանները, դաշնակցական ֆրակցիան եւ հասարակութիւնը խորհրդարանէն դուրս ելան, որմէ ետք նիստը ընդհատուեցաւ:
«Ե՞րբ խելքի պիտի գան այս խելակորոյսները:
«Քաղաքացինե՜ր, պաշտպանեցէ՛ք ձեր լեզուն Հայաստանի կառավարութեան հալածանքներուն դէմ»:
3. «Հայաստանի Աշխատաւոր» թերթի 27 ապրիլ 1919-ի «Հայերէն»-ի յատուկ արշաւի թիւը:
4, 5. Երկրորդ էջի վերէն երրորդ էջ ծայրէ ծայր երկարող մեծադիր (մանշեթ) կոչը` «Քաղաքացինե՜ր, պահանջեցէք, որ հայերէնը պետական լեզու ճանչցուի: Պահանջեցէք, որ ձեզի հետ խօսին ձեզի հասկնալի լեզուով»:
6.- Հայերէնը իբրեւ պետական լեզու ճանչնալու մամուլի առաջին համապարփակ արշաւը, սակայն, կը սկսի ՀՅԴ Հայաստանի կեդրոնական եւ Երեւանի կոմիտէներու պաշտօնաթերթ` «Հայաստանի Աշխատաւոր» թերթի 27 ապրիլ 1919-ի համարով (3), որուն խմբագրականը եւ երկրորդ էջէն երրորդ էջի վերեւ երկարող մեծադիր (մանշեթ) կոչը` «Քաղաքացինե՜ր, պահանջեցէ՛ք, որ հայերէնը պետական լեզու ճանչցուի: Պահանջեցէ՛ք, որ ձեզի հետ խօսին ձեզի հասկնալի լեզուով», նաեւ այլ յօդուածներ այս նպատակին յատկացուած են:
«Ստորեւ «Հայաստանի Աշխատաւոր»-ի խմբագրականը, «ՀԱՅԵՐԷՆ» խորագիրով, արեւմտահայերէնի վերածուած.
«Խմբագրական` Հայերէն
Երեւան 27 ապրիլ
«Որքան ալ ցաւալի, բայց դառն ու տխուր փաստ է, որ Հայաստանի Հանրապետութեան պետական լեզուն օտար եւ ժողովուրդին մեծամասնութեան համար անհասկնալի լեզու է: Այդ ժողովրդավարական-պետական զարտուղութիւնը` անկանոնութիւնը, մայրենի եւ ժողովուրդին հասկնալի լեզուին պետական հաստատութիւններէն վտարումը մեր կառավարութեան գլխաւոր արատներէն մէկն է:
«Այդ եւ շարք մը այլ պատճառներով է, որ մեր հանրապետութիւնը որոշ պետական գոյն չունի, եւ ան միայն անունով Հայաստան է: Այլապէս չես գիտեր, թէ այս ի՛նչ երկիր ու պետութիւն է:
«Եւ որովհետեւ մենք կ՛ընդունինք, որ ժողովուրդին լեզուն պետական լեզու դարձնելը որեւէ պետութեան` նախ ժողովրդավար եւ ապա ազգային նկարագիրի էական յատկանիշն է, ուստի մենք, որ կը ձգտինք Հայաստանը դարձնել նաեւ, թուական գերազանցութեան օրէնքով, գլխաւորապէս հայ ժողովուրդին հանրապետութիւնը եւ ապա` գերազանցօրէն ժողովրդավարական հանրապետութիւն, կը պահանջենք, որ մեր պետութեան գլխաւոր լեզուն ըլլայ հայերէնը եւ ոչ թէ` ռուսերէնը:
«Եւ որովհետեւ մեր անկախացումին եւ ուրոյն պետութիւն ստեղծելու գլխաւոր գործօններէն մէկն ալ լեզուի ազգայնացումն ու պետականացումը կը համարենք, ուստի անոր (իրականացումին) համար յամառ պայքար պիտի մղենք: Գործնական-մասնագիտական դժուարութիւնները մեզի համար արդարանալի չեն:
«Յամառ կերպով եւ տեղի ու անտեղի ռուսերէնի գործածութիւնը հայերէնը իւրացնելու բարի կամքի բացակայութիւնով եւ չկամութիւնով կը բացատրենք: Երբ նո՛յնիսկ նախարարներու գրասենեակներու կառավարիչները այսօր օտարազգիներ (պաշտօնի) կը հրաւիրեն: Մենք այդ ակներեւ անբարեացակամութիւն կը համարենք դէպի հայ ժողովրդավարութեան լեզուն եւ անոր քաղաքացիական իրաւունքները»:
6. «Հայաստանի Աշխատաւոր» թերթի 27 ապրիլ 1919-ի խմբագրականը:
7.- «Հայաստանի Աշխատաւոր» թերթի 27 ապրիլ 1919-ի մեծադիր կոչին տակ կը կարդանք. «Հայաստանի հայ քաղաքացին իր հիմնարկութիւններուն մէջ պէտք է հայերէն բացատրուի: Այս տարրական ժողովրդավարական պահանջ մըն է: Ան այստեղ իր տան մէջ եւ հարազատ միջավայրին մէջ պէտք է զգայ: Մինչդեռ մեր քաղաքացիներուն 80 տոկոսը, մանաւանդ արեւմտահայութիւնը, ինքզինք այստեղ չհասկցուած, խորթ եւ անհարազատ կը զգայ: Այսպիսի անբնական վիճակ կարելի չէ ընդունիլ: Մեր պ.պ. նախարարներն ու անոնց գրասենեակի կառավարիչները եւ այլն պէտք է ընդունին, որ նախ այս պետութիւնը Հայաստան է եւ երկրորդ` հոն ապրող հարիւր հազարաւոր ոչ մէկ ռուսերէն բառ հասկցող արեւմտահայերն ու գիւղացիներն ալ Հայաստանի ժողովրդավար հանրապետութեան քաղաքացիներ են:
7. «Հայաստանի Աշխատաւոր» թերթի 27 ապրիլ 1919-ի «մանշեթին» տակի յօդուածը:
«Ուստի մենք կը պահանջենք, որ թէկուզ աստիճանաբար, բայց անյապաղ ու հաստատապէս հայերէնը պետականացուի եւ գործածական գլխաւոր լեզուն դառնայ բոլոր հաստատութիւններուն մէջ»:
8.- Մամուլին մէջ յաջորդ լուրը «Հայաստանի Աշխատաւոր» թերթի 27 ապրիլ 1919-ի (3), որ նաեւ «Աշխատանք» թերթի 29 ապրիլ 1919-ի համարին մէջ գրուած է: Արդարեւ, օրուան մամուլին կողմէ, յատկապէս ՀՅԴ պաշտօնաթերթերու մղումով կը ստեղծուի հայերէնի պաշտպանութեան կոմիտէն, ստորեւ` լրատուութիւնը (3) եւ (4).
8. «Հայ Լեզուի Պաշտպանութիւնը, Հայացման Կոմիտէ»:
«Ապրիլ 17-ին (1919) քաղաքապետարանին մէջ (Երեւանի) տեղի ունեցաւ Երեւանի հայ թերթերու ներկայացուցիչներու առաջին ժողովը. ներկայ էին «Աշխատանք»-էն (ՀՅԴ) Հ. (Հմայակ) Մանուկեան, «Հայաստանի Աշխատաւոր»-էն (ՀՅԴ) Վ. (Վահան) Խորէնի, «Հայաստանի Կօօպերացիա»-էն Զ. (Զաւէն) Կորկոտեան եւ «Վան Տոսպ»-էն Ա. Աւետիսեան:
«Ժողովը հետեւեալ որոշումները կայացուց.
1.- Կոչ բոլոր պետական հասարակական ու սեփական հիմնարկութիւններուն` հայերէն խօսիլ եւ գրել:
2.- Մերժել ոչ հայերէն գրութիւններ, լուրեր ու յայտարարութիւններ ընդունիլ: Վերջինին համար բացառութիւն համարել միայն այն պարագան, երբ անոր կ՛ընկերանայ հայերէնը եւ կամ թէ` երբ ոչ հայերու կողմէ ուղղուած է:
3.- Պահանջել հայերէն լեզուի պաշտօնականացում, իսկ միւսներու (այլ լեզուներու) գործածութիւնը թոյլատրել միայն իբրեւ օժանդակ լեզուներ:
4.- Թերթերուն մէջ ունենալ «Հայացումի» բաժին, ուր կը տպուին լուրեր, թէ՛ դրական եւ թէ՛ բացասական. նոյնիսկ առիթ տալ հայ լեզուի գործածութեան շուրջ բոլոր տեսակէտ ունեցողներուն:
5.- Կազմուած հռչակել «Հայացումի կոմիտէ»-ն, որուն մաս պիտի կազմեն ներկաները, ինչպէս նաեւ կը հրաւիրուին մասնակցելու բացակայ թերթերու, նախարարութիւններու եւ քաղաքապետարանի ներկայացուցիչները: Այդ կոմիտէին դռները բաց պիտի ըլլան. վերոյիշեալներէն փափաքողը կրնայ ներկայացուցիչ ղրկել կամ ետ կանչել:
«Կոմիտէն պիտի զբաղի նաեւ գործնական խնդիրներով, ցուցմունքներ ընելով եւ ի պահանջել հարկին օգնելով զանազան հիմնարկութիւններու արագ հայացումին:
«Կոմիտէին գործերը առայժմ ու մինչեւ վերջնական ձեւ ստանալը պիտի վարէ քարտուղարութիւնը եւ այդ խնդրին շուրջ անիկա պէտք է կազմակերպէ քարոզչութիւնը:
«Կը խնդրուի «Հայացումի կոմիտէ»-ին ուղղուած բոլոր գրութիւնները յղել քարտուղարութիւնը վարող Պ. Զաւէն Կորկոտեանին` Հայկօօպի գրասենեակը: Ընդունելութիւնները անձամբ ժամը 9:00-15:00»:
«Աշխատանք» Հմայեակ Մանուկեան
«Հայաստանի Աշխատաւոր» Վահան Խորէնի
«Հայաստան Կօօպ» Զաւէն Կորկոտեան
«Վանայ Տոսպ» Ա. Աւետիսեան»
Ըստ երեւոյթին առաջին օրերէն կառավարութեան կողմէ հայերէնը պետական լեզու որոշուած էր, թէեւ որոշումին մասին մամուլի մէջ նշումի չհանդիպեցայ, սակայն, իբրեւ կատարուած իրողութիւն, այս մասին ակնարկութիւններ կան: Հետագային, 27 դեկտեմբեր 1919-ին միայն, Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանի որոշումով օրէնքի կը վերածուի:
24 յունուար 2019
(Շար. 3)
(1).- «Զանգ» Գ. տարի, թիւ 39, 6 ապրիլ 1919, Երեւան, ներքին գործոց նախարարութեան տպարան, էջ 4:
(2).- «Աշխատանք» Դ. տարի, թիւ 11 (219), 19 ապրիլ 1919, Երեւան, խմբագիր` Հմայեակ Մանուկեան, ներքին գործոց նախարարութեան տպարան, էջ 3:
(3).- «Հայաստանի Աշխատաւոր» Գ. տարի թիւ 47, 27 ապրիլ 1919, Երեւան, խմբագիր` Վ. (Վահան) Խորէնի, էջ 1, 2, 3:
(4).- «Աշխատանք» Դ. տարի, թիւ 13 (221), 29 ապրիլ 1919, Երեւան, խմբագիր` Հմայեակ Մանուկեան, ներքին գործոց նախարարութեան տպարան, էջ 3։
Յարութ Չէքիճեան 